با شروع آبگیری سد ایلیسو در جنوب شرقی ترکیه در تابستان سال گذشته، شهر دوازده‌هزار ساله حصن‌کیف (حسن‌کیف) به همراه ویرانه‌های ارگی که از دوره بیزانس باقی مانده بود رفته‌رفته به زیر آب رفت. در تیر ۱۳۹۸، من به همراه گروهی از همکاران عکاس، به قصد ثبت خاطرات و میراث حصن‌کیف و مستند‌سازی وضعیت به منطقه سفر کردیم. ساکنان آنجا با آغوش باز برایمان از زندگی و خاطراتشان گفتند؛ از غم پشت سرگذاشتن زمین‌هایشان و از دست‌دادن حرفه‌هایشان. و از اینکه در شهرک جدید از زمین‌های کشاورزی و دام‌هایشان خبری نیست. یک سوی دجله خانه‌ها و مغاره‌ها به توریست‌ها عادت کرده‌بودند و سوی دیگر رودخانه منطقه کردنشینی بود که خانه‌هایش در دل کوه ساخته شده بود. بسیاری از ساکنان این روستای کوهی-سنگی معتقد بودند که در تقسیم خانه‌ها عدالت رعایت نشده است. حتی در برخی از روستاها ساکنانی بودند که از وجود شهرک اطلاعی نداشتند.
شهر باستانی حصن‌کیف، که در سال ۱۹۸۱ به عنوان منطقه حفاظت‌شده ثبت شده بود، متشکل از ۱۹۹ روستا و ۵۵ هزار نفر جمعیت بود. بیشتر ساکنان این منطقه کرد، آشوری و عرب بودند که به شهرک تازه‌ساختی بر بالای تپه‌ای در ۳ کیلومتری حصن‌کیف با ۷۰۰ خانه و آپارتمان منتقل شدند. نزدیک به دو دهه، متخصصان حفاظت محیط زیست و دانشمندان ترک و بین‌‌المللی با ساخت سد ایلیسو جنگیدند. سرانجام باوجود اعتراض‌های داخلی و خارجی و تلاش‌های فراوان سازمان‌ها و فعالان محیط زیست و حفاظت از میراث فرهنگی که منجر به خروج سرمایه‌گذاران خارجی از این پروژه شد، دولت ترکیه ساخت سد ایلیسو را به پایان رساند و به تازگی با آبگیری آن شروع به تولید برق توسط توربین‌های آبی آن کرده است. غارهایی در دل صخره‌های مشرف به شهر که محل زندگی ساکنان اولیه این منطقه بودند و پلی باستانی روی رود دجله تنها چند مورد از ده‌ها آثار باستانی این منطقه بود که اکنون در آب پشت سد غرق شده است.
اما ماجرای سد ایلیسو چه بود که با وجود این همه انتقاد بدون اندکی تغییر به ساخت و بهره‌برداری رسید؟
در دهه ۱۹۳۰، آتاتورک، «پدر جمهوری ترکیه»، قصد داشت فرات و دجله را به سمت منطقه خشک‌تر غرب ترکیه هدایت کند. بعدها این طرح، راه را برای شکل‌گیری چشم‌انداز توسعه با هدف بزرگ تبدیل جنوب شرقی ترکیه به «سبد نان» خاورمیانه (با الگوبرداری از برنامه توسعه دنیپر Dniepr در اتحاد جماهیر شوروی) باز کرد و اولین مطالعات در دهه ۱۹۶۰انجام شد. هوای جنوب شرقی آناتولی خشک است (میزان بارندگی بین ۴۷۰تا ۸۳۰ میلی‌متر است) اما خاک غنی و حاصلخیزی دارد. در نتیجه آبیاری می‌تواند امکان تولید محصولات صیفی (پنبه، ذرت، کنجد، سویا) را فراهم کند. با این انگیزه، پروژه آبیاری یک منطقه دو میلیون هکتاری برنامه‌ریزی شد. همزمان، با افزایش قیمت انرژی اوپک و افزایش مصرف داخلی، هزینه واردات انرژی ترکیه روند تصاعدی را طی می‌کرد.
سد ایلیسو بخشی از طرح توسعه گاپ است که با وعده توسعه اقتصادی، کارآفرینی و تامین آب‌و‌برق منطقه محروم جنوب شرقی ترکیه به اجرا درآمد. عنوان شده بود که این طرح جامع سعی دارد موقعیت منطقه‌ای را که از نظر سیستم آموزشی، شیوه‌های کشاورزی، شرایط محیط‌زیستی و مشارکت عمومی محروم قلمداد می‌شود بهتر کند. طرح توسعه گاپ (پروژه جنوب شرقی آناتولی-Güneydoğu Anadolu Projesi) شامل مجموعه‌ای از ۲۲ پروژه سدسازی (شامل ۸۰ سد) بر رودخانه‌های دجله و فرات و ۱۹ طرح نیروگاه آبی (شامل ۶۶ نیروگاه) برای آبیاری و تولید برق است. اما برخلاف ادعاهای پروژه، انتقادهای داخلی و خارجی مبنی بر عدم پایداری و صلح‌آمیز بودن گاپ ادامه داشته است. مخالفان و منتقدان این طرح بر این باورند که برخلاف وعده‌ها، مزایای آن هزینه وارده به جوامع محلی را توجیه نخواهد کرد و قسمت اعظم برق تولیدی نیروگاه برای مراکز صنعتی غرب ترکیه مورد استفاده قرار خواهد گرفت. دولت‌های پایین دست از تاثیرات کمی و کیفی بر منابع آب خود شکایت دارند، ساکنان کرد منطقه معتقدند که برنامه سدسازی‌ها اقدامی خصمانه برای ادغام کردها در ترکیه است، و کنشگران و روزنامه‌نگاران نگران عواقب انسانی، محیط زیستی و میراث فرهنگی ناشی از آب‌گرفتگی و جابه‌جایی ده‌ها روستا هستند.
در بین این مجموعه سد ایلیسو تا امروز گران‌ترین سد ساخته شده و اولین سد روی رود دجله است. رود دجله از دامنهٔ جنوبی رشته‌کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد، پس از ورود به کشور عراق از میان شهرهای بزرگی چون بغداد و موصل عبور کرده و به فرات می‌رسد، سرانجام هر دو به کارون می‌پیوندد که اروندرود را تشکیل می‌دهند و در پایان به خلیج فارس سرازیر می‌شوند. اعتراضات به سد ایلیسو باعث شد تا سرمایه‌گذاران اروپایی از پروژه خارج شوند. این امر پیروزی بزرگی برای مخالفان به حساب می‌آمد اما سال بعد، با تخصیص صدها میلیون دلار وام توسط بانک‌های ترکیه به دولت و جبران کاستی بودجه، این پروژه ادامه پیدا کرد. سد ایلیسو سال‌ها با مقاومت سخت منتقدان روبه‌رو شد. مخزن پشت سد تا ۱۶۰کیلومتر امتداد خواهد داشت و با توجه به قدمت منطقه و آثاری که با آبگیری سد غرق می‌شوند، مورخان و باستان‌شناسان حفاظت از میراث فرهنگی این منطقه را دغدغه جهانی می‌دانند. مخزن آب ایلیسو بیش از هزاران نفر را از روستاهای مجاور آواره، گونه‌های در معرض خطر را نابود و منطقه حصن‌کیف باشکوه را غرق می‌کند.
سال ۲۰۱۹سد ایلیسو ذره‌ذره جان گرفت و حصن‌کیف کم‌کم به زیرآب رفت. عکس‌های زیر حاصل گفت‌وگو و هم‌نشینی با مردم ساکن در آن مناطق است؛ دوماه پیش از آبگیری سد ایلیسو.
